छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक सोहळा

प्रकाशित दिनांक: ६ जून २०२३ | लेखक: Mr.Vaibs

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक सोहळा

छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक यशस्वी सेनानी नव्हते, तर एक अद्वितीय शासक, कुशल व्यवस्थापक आणि एक दूरदृष्टी असलेले राष्ट्रनेते होते. त्यांनी केवळ मुघल, आदिलशाही आणि इंग्रजांसारख्या बलाढ्य सत्तांशी लढा दिला नाही, तर स्वराज्याची संकल्पना साकार करत हिंदवी स्वराज्याची स्थापना केली. या महान कार्याचा औपचारिक मुहूर्त ठरला ६ जून १६७४ रोजी रायगडावर झालेला त्यांचा राज्याभिषेक सोहळा — 'राज्याभिषेक सोहळा' म्हणजेच 'हिंदवी स्वराज्याचा अधिकृत जन्म'!

राज्याभिषेकाचा ऐतिहासिक संदर्भ

१७व्या शतकातील भारताचा राजकीय नकाशा

मुघल साम्राज्याचे प्रतिनिधित्व

१६व्या-१७व्या शतकात भारत उपखंडात मुघलांचा सत्ताधिकार होता. दक्षिणेत आदिलशाही, कुतुबशाही, निजामशाहीसारख्या मुस्लिम सत्तांचा प्रभाव होता. हिंदू राजा म्हणून स्वतःची स्वतंत्र सत्ता प्रस्थापित करणे ही त्या काळातील एक धाडसी कल्पना होती. शिवाजी महाराजांनी अनेक लढाया, गनिमी कावा, दुर्गसंवर्धन, सैन्य संघटन अशा अनेक मार्गांनी हे स्वराज्य उभे केले. परंतु केवळ सामरिक विजयांवर राजसत्ता अधिकृत होत नाही; त्यासाठी एक विधीपूर्वक राज्याभिषेक होणे आवश्यक होते. त्यामुळे शिवाजी महाराजांनी हिंदू परंपरेनुसार स्वतःचा राज्याभिषेक करण्याचा निर्णय घेतला.

राज्याभिषेकाची तयारी

रायगड किल्ला - राज्याभिषेक सोहळ्याचे ठिकाण

राज्याभिषेकासाठी रायगडाची निवड ही अतिशय दूरदृष्टीने झाली. हा किल्ला भक्कम होता, अडचणीच्या वेळी संरक्षण देऊ शकणारा होता आणि समुद्रसंपर्क असल्यामुळे परकीय संबंध देखील राखता येणे शक्य होते.

राज्याभिषेकासाठी महाराजांनी देशातील प्रसिद्ध ब्राह्मण, पंडित, ज्योतिषी आणि कवी यांना आमंत्रित केले. पंडित गगाभट्ट यांना काशीहून खास आमंत्रित करण्यात आले. गगाभट्ट हे त्या काळातील श्रेष्ठ पंडित मानले जात होते. त्यांनीच राज्याभिषेक विधी संपन्न केला.

पंडित गगाभट्ट - राज्याभिषेक करणारे प्रमुख पुरोहित

राज्याभिषेक सोहळ्याचे कलात्मक चित्रण

शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकासाठी मोठ्या प्रमाणावर खर्च झाला. काही इतिहासकारांच्या मते, यासाठी सुमारे १६ लाख रुपये खर्च झाला होता. सारा रायगड सजवण्यात आला होता. संपूर्ण प्रांतातून सन्माननीय पाहुणे, शिष्टमंडळं, सरदार, आणि जनता यांना आमंत्रण देण्यात आले होते. अनेक विदेशी पाहुणे देखील उपस्थित होते.

राज्याभिषेक विधी

६ जून १६७४ (ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी)

शिवाजी महाराजांनी पहिले स्नान ७ पवित्र नद्यांच्या पाण्याने (गंगा, यमुना, सरस्वती, कृष्णा, गोदावरी, नर्मदा, कावेरी) केले

वेद मंत्रोच्चार

गगाभट्ट यांच्या मार्गदर्शनाखाली विविध वेद मंत्रांच्या उच्चारात राज्याभिषेक विधी पार पडला

सुवर्ण सिंहासन

शिवाजी महाराजांना अभिषेक करून सुवर्ण सिंगासनावर बसवले गेले

उपाधी प्रदान

त्यांना 'क्षत्रिय' मान्यता देण्यात आली आणि 'श्रीमंत योगी छत्रपती शिवाजी महाराज' ही उपाधी देण्यात आली

राज्याभिषेक विधीचे कलात्मक चित्रण

राज्याभिषेकाचे राजकीय महत्त्व

शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक म्हणजे फक्त एक धार्मिक विधी नव्हता. तो एक सशक्त राजकीय विधान होता. त्या काळात हिंदू राजा असणे आणि सार्वजनिकरित्या राज्याभिषेक करवून घेणे हे मुस्लिम सत्तांप्रती विरोध आणि हिंदवी स्वराज्याची पुनर्स्थापना याचे प्रतीक होते. यातून महाराजांनी देशातील जनतेला स्वातंत्र्य, आत्मभान आणि स्वराज्याची प्रेरणा दिली.

राज्याभिषेकामुळे शिवाजी महाराजांना एक वैधानिक, राजकीय आणि सामाजिक मान्यता मिळाली. यामुळे त्यांचा परकीय शक्तींशी (उदा. इंग्रज, पोर्तुगीज) अधिकृत व्यवहार करणे सुलभ झाले. त्यांनी स्वतःच्या नाण्याही चलनात आणल्या.

शिवाजी महाराजांच्या काळातील नाणे

शिवाजी महाराजांच्या साम्राज्याचा विस्तार

राज्याभिषेकानंतरचे महत्वाचे बदल

राज्याभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी आपल्या स्वराज्याचे प्रशासन अधिक सुदृढ केले. त्यांनी 'अष्टप्रधान मंडळ' स्थापन केले. यात आठ प्रमुख मंत्री होते:

• पेशवा (मुख्य मंत्री) – मोरोपंत पिंगळे
• अमात्य (आर्थिक मंत्री) – रामचंद्र पंत
• सचिव (कार्यालयीन मंत्री) – अण्णाजी दत्तो
• मनत्री (गुप्त माहिती मंत्री) – नीलकंठ मोझे
• सुमंत (परराष्ट्र मंत्री) – दत्ताजी पंत
• सेनापती (लष्करी मंत्री) – प्रतापराव गुजर
• न्यायाधीश (न्याय मंत्री) – निराजी रावजी
• पंडितराव (धार्मिक व शिक्षण मंत्री) – मूळ पंडित

अष्टप्रधान मंडळाचे प्रतिनिधित्व

या मंडळाच्या साहाय्याने शिवाजी महाराजांनी एक सुनियोजित व पारदर्शक शासन यंत्रणा उभारली.

राज्याभिषेकाचे सांस्कृतिक महत्त्व

शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाने मराठी माणसाच्या मनात अभिमान, आत्मसन्मान आणि आत्मविश्वास निर्माण केला. तोपर्यंत इतिहासात मुस्लिम सत्ता, परकीय सत्ता यांचाच प्रभाव होता. परंतु, शिवाजी महाराजांनी एक स्वदेशी राज्य निर्माण करून मराठी माणसाच्या मनात 'आपणही काहीतरी करू शकतो' ही भावना जागवली.

राज्याभिषेकानंतर शिवकालीन साहित्य, काव्य, इतिहासलेखन अधिक प्रगल्भ झाले. कविवर्य पंताजी गवद यांनी 'राज्याभिषेक सोहळा' यावर आधारित अनेक ओव्या रचल्या. समर्थ रामदास, संतोबा पाटील, तुकोबाराय अशा अनेक संतांनी शिवरायांचे गौरवगीत गायलं.

समर्थ रामदास - शिवाजी महाराजांचे गुरु

शिवकालीन साहित्याचे प्रतिनिधित्व

दुसरा राज्याभिषेक

शिवाजी महाराजांच्या पत्नी सौ. सईबाई यांचे निधन झाल्यानंतर त्यांनी दुसरे लग्न केले. त्यांच्या दुसऱ्या पत्नी सोयराबाई यांचा मुलगा राजाराम होता. काही दरबारी लोकांनी राजारामसाठी गादी मिळावी म्हणून दबाव टाकला. त्यामुळे शिवाजी महाराजांनी दुसऱ्यांदा – २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी – राज्याभिषेक करवून घेतला. याला 'जलाभिषेक' असे म्हणतात. ही एक ऐतिहासिक आणि दुर्मीळ घटना आहे की एकाच राजाचा दोनदा राज्याभिषेक झाला.

दुसऱ्या राज्याभिषेकाचे (जलाभिषेक) चित्रण

राज्याभिषेकाचा वारसा

आज शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक हा महाराष्ट्रातील नव्हे तर देशातील गौरवशाली परंपरेचा भाग बनला आहे. दरवर्षी ६ जूनला रायगडावर मोठ्या उत्साहात 'राज्याभिषेक दिन' साजरा केला जातो. विविध ठिकाणी मिरवणुका, व्याख्यानं, शिबिरे आयोजित केली जातात.

राज्याभिषेकामुळे भारतीय राजकारणात एक नवा अध्याय सुरू झाला. स्वराज्य, सुराज्य, धर्मनिष्ठा, लोककल्याण आणि समानता या तत्त्वांची पायाभरणी करण्यात शिवाजी महाराज यशस्वी ठरले.

राज्याभिषेक दिन साजरा करताना

रायगडावरील वार्षिक उत्सव

समारोप

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक हा केवळ ऐतिहासिक घटना नव्हती, ती एक क्रांतिकारी घटना होती. यामध्ये भारतातल्या सामान्य माणसाने स्वतःचे स्वतंत्र राज्य उभे करण्याचा स्वप्न पाहिले आणि ते साकार झाले. आजही शिवरायांच्या या राज्याभिषेक सोहळ्यातून आपण प्रेरणा घेऊ शकतो – संघटनेची ताकद, नेतृत्वगुण, दूरदृष्टी आणि राष्ट्राभिमान हीच खरी वारसा आहे.

जय भवानी! जय शिवाजी!